ANLAM BİLİM - Atasözleri

Toplumların yaşam deneyimlerinden kaynaklanan ve bilgeliğinin ürünü olan cümle kalıpları

Toplumun belleğinde yüzyıllarca varlıklarını sürdüren atasözleri, o toplumun yaşam biçimini, kültürünü yansıtırlar Kalıplaşmışlardır; sözcükleri ve söz dizimleri değiştirilemez Atasözleri, ulusların dil hazinesinin en zengin ve renkli ürünleridir Basit kuruluşlu ama derin anlamlıdırlar Ezgili ve ritmik bir yapıya sahiptirler

Örnek:

Kuzguna yavrusu şahin görünür
Emanet atın dişi arpa yerken kırılır
El elin eşeğini türkü çağırarak arar
Kızım sana söylüyorum, gelinim sen anla
Anasına bak kızını al, kenarına bak bezini al
El el üstünde olur, ev ev üstünde olmaz
Aç tavuk kendini buğday ambarında sanır
İşin yoksa şahit ol, paran çoksa kefil ol

Her atasözü bir genel kural, bir düstur niteliğindedirBu kural ve düsturlar başlıca aşağıdaki kavram bölükleri içinde bulunurBaşka bir deyişle atasözleri,kavram bakımından birkaç çeşittir:

1Sosyal olayların nasıl olageldiklerini-uzun bir gözlem ve deneme sonucu olarak-yansızca bildirirler:
-Komşunun tavuğu komşuya kaz görünür
-Minareyi çalan kılıfını hazırlar
-Sütten ağzı yanan yoğurdu üfleyerek yer

2Doğa olaylarının nasıl olageldiklerini -uzun bir gözlem ve deneme sonucu olarak- bildirirler:
-Mart kapıdan baktırır, kazma kürek yaktırır
-Kork aprilin beşinden, öküzü ayırır eşinden

3Toplumsal olayların nasıl olageldiklerini uzun bir gözlem ve deneme sonucu olarak bildirirken bundan ders almamızı(açıkça söylemeyip dolayısıyla)hatırlatan atasözleri vardır:
-Ağlamayan çocuğa meme vermezler
-Öfke ile kalkan zararla oturur
-Sona kalan dona kalır

4Denemelere ya da mantığa dayanarak doğrudan doğruya ahlak dersi ve öğüt veren atasözleri vardır:
-Çirkefe taş atma,üstüne sıçrar
-Yoldan kal,yoldaştan kalma
-Ayağını yorganına göre uzat

5Birtakım gerçekler,felsefeler,bilgece düşünceler bildirerek(dolayısıyla)yol gösteren atasözleri vardır:
-Taşıma suyla değirmen dönmez
-Bal bal demekle ağız tatlı olmaz
-Can bostanda bitmez

6Töre ve gelenekleri bildiren atasözleri vardır:
-Dost başa bakar,düşman ayağa
-Bir fincan kahvenin kırk yıl hatırı var
-Kız beşikte,çeyiz sandıkta

7Kimi inanışları bildiren atasözleri vardır:
-Akacak kan damarda durmaz
-Ananın bahtı kızına
-Baykuşun kısmeti ayağına gelir

Ömer Asım Aksoy